Gewone smeerwortel – Symphytum officinale

De familie

De gewone smeerwortel is een plant uit de ruwbladigenfamilie. Deze plantenfamilie kent veel soorten en komt ook in tropische gebieden voor. Ook in Nederland is de familie vertegenwoordigd, met o.a. vergeet-mij-nietjes (meerdere soorten), longkruid en de gewone smeerwortel.

Hoe je smeerwortel herkent

Vrijwel alle soorten die in Nederland voorkomen hebben behaarde stengels, bladeren en kelken, waardoor ze ruw aanvoelen en er pluizig uitzien. Dit geldt ook voor de gewone smeerwortel. Het is een vrij grote plant die tot 1 meter hoog en 1 meter breed kan worden. Hij heeft onderaan rozetbladeren. Aan de bloemstengel (er kunnen meerdere stengels per plant zijn) zitten verspreid staande bladeren. De bladeren zijn langwerpig en hebben een duidelijke nerf.

Bloemen

De bloemen van de gewone smeerwortel zitten in trosjes bijeen en hangen vaak een beetje naar beneden. De kroon-, kelk-, en meeldraden zijn vergroeid (ze zitten aan elkaar vast). De bloemen worden bevrucht door insecten. Omdat de bloemen vrij lang en smal zijn, kan de bevruchting van de plant alleen plaatsvinden door langtongige insecten, zoals de langtongige hommel. Korttongige hommels kunnen niet ver genoeg de bloem in om bij de nectar te komen en maken gaten aan de onderkant van de bloem. Ze komen hierdoor wel bij de nectar, maar de bloem wordt er echter niet door bevrucht.

De bloemen hebben een speciale eigenschap: hun kleur ligt niet vast*. Anders dan bij de hortensia’s speelt de groeiplaats bij de gewone smeerwortel geen rol voor de kleur van de bloem. Het DNA van de plant bepaalt de kleur. Hij bloeit wit, roze, blauwpaars of roodpaars.

*De meeste planten die bloemen produceren hebben een vaste bloemkleur. Zo is de gewone paardenbloem altijd geel en zijn de berenklauwen (de gewone en de reuze) altijd wit. Er zijn echter ook enkele plantensoorten waarvan de kleur niet altijd dezelfde is. Zo kan de witte klaver ook de kleur van de rode klaver hebben en de rode klaver wit bloeien. De kleur van hortensia’s kan variëren van roze, wit, blauw of paars. Dit heeft bij hortensia’s met de bodem te maken.

Wortels van de smeerwortel

De bladeren van de smeerwortel zijn binnen de natuurgeneeskunde een belangrijk onderdeel. Daarnaast zijn binnen de moestuin de soorten smeerwortel en hun wortelgroei nogal belangrijk. Zo groeit de gewone Symphytum officinale met wortelstokken onder de grond, maar bijvoorbeeld de Russische smeerwortel (Symphytum × uplandicum ‘Bocking 14’) spreidt zich niet uit over je tuin. Als je een moestuin hebt kan dit wel belangrijk zijn.

Nut voor de moestuin

Smeerwortel wordt in de tuinbouw en moestuin graag gebruikt als meststof vanwege het uitzonderlijke hoge kaliumgehalte. Omdat de plant zo snel groeit kun je hem meerdere keren per jaar oogsten. Je kunt er bijvoorbeeld gier mee maken of je kunt de bladeren onder een fruitboom leggen in de boomspiegel. De bodemdiertjes verwerken dan de bladeren in de bodem en dat houdt onkruidgroei tegen. Kies dan wel voor de Russische smeerwortel, want de gewone smeerwortel kan zich helemaal verspreiden door je moestuin en dat is niet altijd wenselijk.

Waar je smeerwortel vindt

De plant komt algemeen voor in Nederland. Hij houdt van vochtige tot natte, zonnige tot half beschaduwde plaatsen (bijvoorbeeld de bosrand) en voedselrijke bodem. Het is een overblijvende plant, die in het voorjaar weer opkomt. De smeerwortel verkiest een goede, humusrijke bodem, bij voorkeur zand-lemig en enigszins vochtig, doch goed doorlatend, in zon tot halfschaduw.

Gezondheidstoepassingen smeerwortel

Uitwendig

De bladeren van de smeerwortel bevatten de stof allantoïne. Deze stof en dus de plant is al eeuwen gebruikt als wondgeneesmiddel en middel om botbreuken sneller te laten herstellen. Het probleem is alleen dat je wel echt een schone wond moet hebben, want de wondgeneeskracht is zo sterk, dat vuil ingesloten kan raken. Smeerwortel wordt tegenwoordig alleen nog uitwendig toegepast in crèmes. Over andere smeerwortelsoorten en hun medicinale toepassing zijn niet alle bronnen het eens, maar met name de Uplandse Smeerwortel (S. x Uplandicum) wordt in de VS op grote schaal gekweekt voor gebruik in dermatologische preparaten.

Inwendig

Tegenwoordig staat smeerwortel op de lijst van planten waarvan het verboden is ze inwendig te gebruiken (K.B. van 31.08.2021) omwille van de pyrrolizidine alkaloïden die ze bevatten. Deze stoffen kunnen bij langdurig gebruik leverschade geven (blijkt uit onderzoek bij dieren). Het wordt alleen nog inwendig gebruikt als homeopathisch middel. Dan is het wel veilig vanwege de sterke verdunning.

Er zijn meerdere soorten smeerwortel die wereldwijd voorkomen.