Het uiterlijk
De bladeren staan verspreid of tegenover elkaar en de bloemen hebben vier meeldraden: gele draadjes die uit de bloem komen zetten, de meeste planten hebben deze. Als je goed kijkt bij een iets grotere plant kun je ze zien. Alle planten uit deze familie zijn kruiden die je regelmatig kunt aantreffen. Een mooie vind ik de geel bloeiende grote ratelaar (Rhinanthus angustifolius) die de Nederlandse naam “ratelaar” dankt aan het geratel van de zaden in de zaadhulsjes na de bloei. De grote ratelaar kun je vaak vinden op (vrij) natte en (vrij) open plekken.
Stijve ogentroost is een inheemse plant. Dat wil zeggen dat deze van nature voorkomt in Nederland. Net als bij de ratelaar geldt ook voor deze plant dat de naam niet toevallig is gekozen. De naam “ogentroost” komt van de vermeende geneeskracht bij oogziektes die aan de plant werden en worden toegekend.
De bloei
Stijve ogentroost is een zeer kleine plant die niet meer dan ca. 30 cm hoog wordt. Deze lage eenjarige plant bloeit in de zomer. Hij heeft een opgaande stengel die zich bovengronds vertakt. Stijve ogentroost heeft geen wortelrozet, de bladeren hebben een gezaagde bladrand en staan kruisgewijs tegenover elkaar. Ze zijn vrij klein en hebben een scherp gezaagde bladrand. De bloemen, die wel wat doen denken aan lipbloemen, hebben zowel een onderlip als een bovenlip en daarnaast “zijlippen”; de bloem oogt aan de voorkant kruisvormig. Op de onderlip zit een gele vlek, de rest van de bloem is wittig, waarbij de bovenlip wat donkerder is dan de onderlip.
De favoriete bodem
De plant houdt van vochtige grond in de zon of halfschaduw. Hij groeit in voedselarme, onbemeste, lichtzure of pH-neutrale grasvegetaties. Zoals nu ook regelmatig in het nieuws besproken wordt, is de voedselrijkdom in Nederland (al decennia) te hoog, onder andere door de industrie en intensieve landbouw. Bemesting zorgt voor een hogere voedselrijkdom en een lagere, zuurdere pH. De soort is dan ook helaas sterk afgenomen in het landelijk gebied waar de plant oorspronkelijk groeide, maar hij groeit en bloeit nog wel vrij veel in de duinen. Hierbij komt de plant zowel in kalkrijke als kalkarme duinen voor. De plant staat op de Rode Lijst als gevoelig en sterk afgenomen. Het staan van een plant of dier op deze lijst is doorgaans geen goed teken. Het geeft aan dat de plant of het dier in moeilijkheden verkeert. Dat is bijvoorbeeld ook het geval met de reptielen in ons land.
Plantengemeenschappen
Planten hebben onderlinge verbanden en komen veelal in deze verbanden voor. Zo’n verband wordt ook wel een plantengemeenschap genoemd. Dit betekent een afgebakende eenheid met een kenmerkende structuur: vochtigheidsgraad, type bodem (zand, zavel/zandige klei/kleiig zand (een tussenvorm tussen klei en zand), klei) voedselrijkdom en een min of meer vaste samenstelling van plantensoorten.
Een tuin bevat vaak meerdere plantengemeenschappen, waarbij het grasveld/gazon één plantengemeenschap is (vaak is dit de ‘Klasse van voedselrijke graslanden’). In het gazon zijn de omstandigheden namelijk min of meer hetzelfde. Meestal is de enige variatie de hoeveelheid licht die op het gras komt.
Maanvaren en vleugeltjesbloem
Stijve ogentroost is een kenmerkende soort voor de associatie van maanvaren en vleugeltjesbloem. Deze plantengemeenschap is een soortenrijke min of meer dichte, laagblijvende begroeiing tussen de groene duinvalleien en de bruine, droge duinen, waarbij sprake is van een voedselarm, vochtig, licht zuur of neutraal milieu. Bij deze plantengemeenschap vindt begrazing of beweiding plaats. De associatie van maanvaren en vleugeltjesbloem komt voor langs de Noordzeekust en is hier met name op Texel vertegenwoordigd. Naast stijve ogentroost, maanvaren en gewone vleugeltjesbloemen komen hier ook vaak onder andere hondsviooltje (Viola canina), kruipwilg (Salix repens), gewone brunel (Prunella vulgaris), gewone rolklaver (Lotus corniculatus) en tormentil (Potentilla erecta) voor.
*verandering in plantenfamilies: Soms leiden nieuwe inzichten tot een aanpassing van de indeling van plantenfamilies. Voorheen werd op basis van bloemen bepaald tot welke plantenfamilie een plant behoort. Dat gebeurt nu nog steeds, maar daarbij is het DNA van de plant leidend. En dat DNA achterhalen is nog niet zo lang mogelijk.
Volgens mijn flora van 2000 hoort de stijve ogentroost tot de helmkruidfamilie, net zoals de soorten ratelaar en het vingerhoedskruid. Inmiddels is die familie behoorlijk uit elkaar getrokken, waarbij de planten die tot de ereprijssoorten behoren (Veronica) en het vingerhoedskruid (Digitalis) nu tot de weegbreefamilie gerekend worden en de stijve ogentroost en de ratelaar (Rhinanthus) nu bij de bremraapfamilie horen. Daarmee bestaat de bremraapfamilie nu niet alleen uit volledige parasieten, maar ook uit halfparasieten.
Dit soort wijzigingen kan er toe leiden dat bronnen, bijvoorbeeld op internet, niet meer juist zijn, omdat ze uitgaan van oude informatie. Kijk voor zulke informatie daarom altijd bij meerdere bronnen. Voor planten die in Nederland groeien kun je bijvoorbeeld kijken op Floron, Soortenbank of Flora van Nederland. Die behoren altijd bij te zijn met dergelijke informatie.
Gezondheidstoepassingen van ogentroost
De belangrijkste inhoudsstoffen van ogentroost zijn looistoffen, glycosiden, flavonoïden en etherische oliën. Ogentroost werkt samentrekkend op het oogbindvlies, ontsmettend en ontstekingswerend. Daarnaast werkt het ook samentrekkend en en remt het de slijmvorming van de slijmvliezen van neus, mond en keel. Daarom kan ogentroost goed gebruikt worden bij oogbindvliesontsteking, ooglidrandontsteking, strontjes en zweertjes, hooikoorts, overmatig tranende ogen, geïrriteerde ogen, vermoeide ogen. Maar daarnaast dus ook bij neusverkoudheid, een loopneus, holteontsteking, allergieën zoals hooikoorts en stofallergie en keelpijn of heesheid.
Ogentroost wordt vaak gecombineerd met kruiden als rode zonnehoed (echinacea), venkel, kamille, guldenroede, vlier en toverhazelaar. Ogentroost kan zowel in- en als uitwendig gebruikt worden, bijvoorbeeld als een oogcompres of oogbad.
Waarschuwing
Kruiden kunnen altijd een interactie hebben met geneesmiddelen, ziekte, zwangerschap en borstvoeding, dus raadpleeg voor gebruik altijd een deskundige.
