Familie
Binnen de naaldbomen zijn er diverse families. De dennen (den = duo: naalden zitten met zijn tweeën bij elkaar), sparren (spar = solo: naalden zitten los) en lariksen (larix = legio: naalden zitten met veel stuks bij elkaar) zijn de meest bekende, maar er zijn ook andere naaldboomfamilies, zoals de zilversparren (de naalden vaak plat en hebben dan aan de onderzijde witte streepjes, huidmondjes genoemd) en taxusfamilie. De taxusfamilie, ofwel taxaceae, waar de taxus toe behoort, lijkt wel wat op de zilversparren, maar hebben geen huidmondjes, dus geen witte streepjes aan de onderzijde van de naaldjes. Anders dan andere naaldbomen, geldt voor de bomen en struiken uit de taxaceae dat ze geen harsgangen hebben.
De taxaceae hebben als vrucht een soort besjes, die wel schijnbesjes worden genoemd. Hoewel de familie tientallen soorten bevat, komt er in Nederland maar één soort voor: de taxus. Dit is tevens een van de zeer weinige inheemse naaldboomsoorten; hij is niet door de mens naar Nederland gebracht, maar heeft zich hier zelf neergezet. Daarover hieronder meer.
Voorkomen
De taxus heeft zich eerder in Nederland gevestigd dan bijvoorbeeld de beuk. De taxus heeft voor de komst van andere soorten bomen en struiken ook een grote verspreiding gekend. Inmiddels vind je de boom amper nog in de Nederlandse bossen. Dat heeft meerdere oorzaken: de langzame groei van de boom, de lage maximale hoogte van de boom, alsmede de invloed van de mens.
Door die eerste oorzaak is de boom grotendeels weggeconcurreerd door schaduwverdragende soorten zoals de beuk, ondanks dat de taxus meer schaduw kan verdragen dan veel andere boomsoorten. Beuken worden hoger dan de taxus, waardoor de taxus al snel minder licht krijgt dan de beuk.
Daarnaast waren veehouders niet blij met de taxus, omdat de boom zo giftig was dat paarden stierven als ze ervan aten. Daar komt bij dat het hout van taxus populair was door de elasticiteit, de hardheid en het gewicht (zwaar hout). Daarom zijn er veel taxussen gekapt.
Na de kap van veel taxus bomen, zijn er bij begraafplaatsen weer veel taxusbomen geplant, omdat hij in symbolisch verband met de dood werd gebracht en werd hij gebruikt om hagen mee te maken in tuinen (anders dan veel andere naaldbomen verdraagt taxus snoei). De vruchten van deze bomen werden vervolgens door vogels gegeten en de zaden elders uitgepoept.
Door deze omstandigheden valt nauwelijks meer te zeggen of de taxus zich zelf ergens heeft neergezet, of dat er sprake is van verwilderde tuinvarianten.
Herkenning
Als de bessen er zijn, is het makkelijk. Geen andere in Nederland groeiende naaldboom heeft dergelijke rode bessen. Als hij geen bessen heeft, dan is hij nog steeds goed te herkennen. De naalden zijn plat en prikken niet (anders dan bij dennen, sparren, lariksen) en hij heeft geen huidmondjes aan de onderzijde van de naalden. Zowel de boven- als de onderzijde is geheel groen (aan de onderzijde zijn de naalden lichter groen).
De naalden staan los naast elkaar, net als bij sparren en zilversparren. De taxus groeit breed uit en begint al op zeer lage hoogte met het maken van takken.
Deze foto is uit mijn tuin met in het midden de taxus. Achter de taxus staat een (gewone) esdoorn, links een groep bessenstruiken (rode bes) en rechts een forsythia. De takken beginnen bij de taxus al helemaal beneden, waarbij de esdoorn pas enkele meters boven de grond takken vormt.
Oud
De taxus kan oud tot zeer oud worden. Een exacte leeftijd is vaak niet te bepalen, omdat de bomen hol worden, waardoor het tellen van de jaarringen niet meer werkt. Er zijn taxussen van zeker 700 jaar oud, in een enkel geval zelfs 2000-3000 jaar. Er zijn maar enkele boomsoorten die dergelijke leeftijden kunnen bereiken. Ik denk dan meteen aan de sequoia’s, maar kan verder geen andere soorten bedenken. De struik of boom heeft daarvoor twee vaardigheden in zijn bezit, te weten luchtwortels (een zeer sterk en goed wortelstelsel) en flexibel hout.
Luchtwortels
Veel bomen kunnen na verloop van tijd hol worden. Een klein beetje hol is niet zo’n probleem, maar als de boom te hol wordt, breekt de boom bij wind of valt hij om.
De taxus heeft daar iets op gevonden. Hij kan enkele meters boven de grond nieuwe wortels (luchtwortels) maken die een nieuwe bast om de oude bast gaan vormen. Zo blijft hij staan en houdt de boom beschikking over de voeding uit de grond.
Zeer sterk wortelstelsel
In de natuur speelt een nog vrij nieuw fenomeen: door het gebruik van (zware) machines kan de bovenste laag van de bodem inklinken. Als dat maar genoeg gebeurt, dan kunnen de wortels van planten niet meer door de bovenste laag van de bodem heen en kunnen nieuwe planten zich niet vestigen. Dit proces wordt bodemverdichting genoemd.
De taxus gebruikt echter veel van zijn energie om een sterk wortelstelsel te maken. Zo kunnen de wortels van deze boom ook in zeer verdichte bodems doorgroeien. Het wortelstel komt ook diep, waardoor de soort goed bestand is tegen omwaaien.
Flexibel hout
Het hout van de taxus is zeer buigzaam en stevig. Het is daarom in het verleden veel gebruikt voor het maken van handbogen. Door de stevigheid en buigzaamheid is de boom beter beschermd tegen wind.
Snoeien van de taxus
De taxus groeit traag, maar wel gestaag door. Uiteindelijk kan hij voor menigeen toch te groot worden. Ik ben zelf eigenlijk altijd tegen (terug)snoeien zolang de boom of struik geen gevaar vormt, maar de meeste mensen vinden dat bomen of struiken niet te groot mogen worden als ze in de tuin staan.
Het terugsnoeien van naaldbomen is doorgaans niet zo’n goed idee. De bomen overleven het vaak niet. Vandaar dat je nooit sparren, lariksen of dennen als haag ziet staan. Met coniferen kan het vaak wel en ook taxus laat zich vrij makkelijk terugsnoeien en als haag gebruiken. Let er wel op dat je dat op een goed moment doet. In het geval van de taxus is dat in het voorjaar na de laatste vorst of in het najaar voor de eerste vorst.
Gif
Taxus is zeer giftig, met uitzondering van de schijnbessen. Probleem met het eten van de bessen is, dat het zaad dat daar in zit, dan weer wel zeer giftig is. De bessen zouden ook niet lekker smaken, dus ik kan niet aanraden om ze te gaan eten.
Soms geldt voor giftige planten dat dat gif ook gebruikt kan worden om iemand juist weer gezond te maken of de dood op zijn minst uit te stellen. Paclitaxel of taxol, een van de giftige stoffen in de taxus is zo’n stof en wordt gebruikt bij kankerbestrijding (www.radboudumc.nl/patientenzorg/behandelingen/chemo-therapie/uw-medicatie/uw-medicatie/paclitaxel).
Gif werkt niet door naar andere planten(soorten)
Ondanks de grote mate van giftigheid van de taxus, beïnvloed deze giftigheid de omringende en nabijgelegen planten niet. De rottende bessen van de taxus op de grond zijn niet giftig en de wel giftige zaden die hierin zitten zullen in veel gevallen kiemen. Ook als de zaden niet kiemen, heeft het gif van deze zaden geen invloed op de andere planten. Gifstoffen van planten vallen namelijk normaal gesproken uiteen als ze de plant verlaten.
Dieren die krabben aan de bast van de taxus kunnen, al is de kans klein, wel ziek worden van de taxus, omdat ook de bast van de taxus giftig is. Doorgaans weten dieren echter tamelijk goed wat giftig is en wat niet. Daarom zullen ze giftige planten mijden.
