High van een keukenkruid?
Wat kruiden zo interessant maakt voor de geneeskunde is dat ze veel verschillende stoffen bevatten die lichamelijke klachten kunnen genezen.
Nootmuskaat onschuldig?
Een mooi voorbeeld van hoe sterk kruiden kunnen zijn die we dagelijks gebruiken, hoorde ik een tijd geleden. Ik werd gebeld door een vriendin met het verhaal dat zij en haar kinderen een ‘nootmuskaatvergiftiging’ hadden en alle drie ‘stoned’ waren. Ze was erg geschrokken en wist niet dat dit mogelijk was. Na de huisarts gebeld te hebben, kreeg ze advies om het uit te zitten. Ze vertelde dat ze ‘alleen maar’ was uitgeschoten met de nootmuskaat tijdens het koken!
In een lage dosis geeft nootmuskaat geen merkbare psychische of neurologische effecten, maar het kan in een hoge dosering hallucinaties veroorzaken. Overmatig gebruik van de werkzame stof myristicine kan gevaarlijk zijn. Bij volwassenen leidt inname van rond de 5 gram of meer van de geraspte noot al tot duidelijke symptomen (buikpijn, braken, duizeligheid, onrust en bewustzijnsveranderingen). Ook andere planten die veel voorkomen, maar die wij niet als keukenkruiden gebruiken, kunnen bepaalde werkingen hebben. Een aantal daarvan dient als basis voor geneesmiddelen.
Kruiden als medicijn
Graag neem ik je mee op een tripje door de tijd en de natuur om je wat meer te vertellen over de kruiden die vroeger gebruikt werden om medicijnen van te maken. Van tevoren wil ik wel duidelijk aangeven dat deze planten niet geschikt zijn om zelf mee te experimenteren! Er zitten echt giftige stoffen in die snel tot ernstige problemen kunnen leiden. Dit artikel is puur informatief bedoeld en niet therapeutisch. Het vervangt dan ook zeker niet het advies van een arts.
Sneeuwklokje tegen Alzheimer
Aan het einde van de winter zien we ze altijd als eerste de bloemen van de lente: de sneeuwklokjes. Uit het sneeuwklokje wordt de stof galantamine onttrokken, dat toegepast wordt in de reguliere geneeskunde. Er wordt een extract in capsulevorm van gemaakt dat werkt tegen geheugenverlies bij Alzheimer. Deze capsule wordt o.a. verkocht onder de naam Reminyl, ook in Nederland. Galantamine zou de achteruitgang van cognitieve functies tegengaan.
Herfsttijloos (colchicum autumnale) tegen jicht
Zoals we in de lente het sneeuwklokje hebben, hebben we in de herfst de herfsttijloos. Colchicine, een alkaloïde, is een heel oud ontstekingsremmend middel dat goed tegen jicht werkt. De therapeutische breedte hiervan is echter gering. Er is dus maar een klein verschil tussen een werkzame en een giftige dosering. Ook werd de stof vroeger bij de behandeling van kanker gebruikt. Sporadisch wordt hiervoor nu alleen nog de afgeleide stof demecolcine gebruikt. Herfsttijloos is een plant die voornamelijk in Azië en het Middellandse Zeegebied groeit, maar komt ook soms in het wild in andere delen van Europa voor. Herfsttijloos is als bolletje gewoon te koop. Er wordt vanwege de giftigheid van de bolletjes wel aangeraden om handschoenen te dragen. Vrij recent (in 2023) is bekend geworden dat colchicine mogelijk heel goed kan helpen tegen artrose vanwege zijn ontstekingsremmend effect. Men heeft dit per toeval ontdekt.
Graag willen we je er attent op maken dat er bij artrose sprake is van een ontstekingsproces. De naam artrose of slijtage is hier soms misleidend in. Er kunnen diverse oorzaken zijn voor artrose. Internationaal genoemd osteo-artritis, wat een duidelijker benaming is, omdat dit verwijst naar het ontstekingsbeeld dat een rol kan spelen. Uiteraard zijn er ook mechanische redenen zoals een ongeluk waarbij het gewricht overbelast raakt of eentonig belastend lichamelijk werk die tot slijtage kunnen leiden. Maar bij onverklaarbaar ontstane artrose is vaak sprake van een laaggradig ontstekingsbeeld. Lees daarvoor ons blog.
Steranijs tegen griep
Wie heeft ooit verwacht dat uit de Chinese steranijs de stof anethol wordt gewonnen dat het basisingrediënt is voor tamiflu, een bekende virusremmer die ingezet wordt bij griepepidemieën. De stof shikiminezuur wordt chemisch nagemaakt naar de inhoudsstof oseltamivir in tamiflu.
De kinaboom tegen malaria
De kinaboom bevat de stof kinine die werkt tegen hoofdpijn en hoge koorts. Kinine werd vroeger veel gebruikt bij malaria. Kinine zit nog steeds in tonic. In de discotheek geeft kinine in tonic een blauw lichtschijnsel in het black light. Het geneesmiddel hydroxychloroquine is door corona erg in de belangstelling geweest, omdat er in het begin van de epidemie signalen waren dat het kon helpen tegen het coronavirus. Maar dit is in latere onderzoeken ontkracht (alhoewel daar nog steeds discussie over is).
De zomeralsem tegen malaria
De zomeralsem ook wel de artemisia annua bevat de inhoudsstof artemisin. Dit werkt tegen malaria. Het is op dit moment het meest gebruikte middel tegen malaria. Mevrouw Youyou Tu heeft voor deze ontdekking de Nobelprijs voor de geneeskunde gekregen. De stof in het medicijn doodt de malariaparasieten in een vroeg stadium, wat het een zeer effectief middel maakt. Daardoor heeft de patiënt meer overlevingskans. Jaarlijks sterven er nog 450.000 mensen aan malaria. Mevrouw Youyou Tu heeft deze ontdekking gedaan door zorgvuldig oude geschriften te bestuderen. De farmaceutische industrie heeft een speciale productiemethode waardoor de werkzaamheid versterkt wordt.
De schietwilg tegen pijn; bloedverdunnend en ontstekingsremmend
Iedereen kent aspirine wel, het werkzame bestanddeel is de salicine uit wilgenbast. Dit werkt pijnstillend. De geneesmiddelenfabrikant Bayer koppelde hier een acetylverbinding aan waardoor het gepatenteerd kon worden en sterker werkt. Zo krijg je acetylsalicylzuur, het werkzame bestanddeel. Het wordt gebruikt voor pijnstilling, ontstekingsremming en bloedverdunning. Alle wilgen bevatten salicine, maar de salix alba ofwel de schietwilg het meest.
Bolpapaver tegen pijn, hoest en misselijkheid
Een van de meest bekende en controversiële kruiden die als medicijn gebruikt wordt, maar ook heel verslavend kan zijn is de bolpapaver. Deze wordt al langer dan 6000 jaar gebruikt om de stof opium dat aan de buitenzijde van de plantenbol zit. In de zaadbol zitten de blauwe maanzaadjes, deze bevatten in lichte mate alkaloïden, maar het effect is verwaarloosbaar. Men houdt bij de teelt van maanzaad ook rekening met soorten die een laag gehalte aan opiaten bevatten.
Opium werd al heel lang gebruikt als pijnstilling en verdoving, maar ook om in hogere sferen te verkeren. Uit opium wordt morfine gehaald. De naam morfine komt van Morpheus, de god van de dromen. In Europa werd opium pas in 1525 als medicinaal drankje geïntroduceerd. Het drankje droeg de naam ‘laudanum’ en was gemaakt van alcohol en opium. Het werd door zowel volwassenen als kinderen gebruikt als slaap- en pijnstillend middel. Het drankje was erg populair. Niet zo gek natuurlijk want je wordt er natuurlijk heel rustig van. In de 19e eeuw was opium zowel in de VS als in Engeland vrij te koop bij de drogist. Het werd vooral gegeten of gedronken.
Morfine
In 1803 ontdekte een Duitse apotheker hoe uit opium morfine gemaakt kan worden. Morfine werd net als opium gebruikt als middel tegen chronische pijnen en slapeloosheid. Maar het werd ook genomen door mensen die verslaafd waren aan laudanum en daar van af wilden komen. Dit werkte niet aangezien morfine nog krachtiger en verslavender is dan opium. Hoe verslavend morfine was, bleek rond het jaar 1865 toen 45.000 soldaten verslaafd terugkeerden uit de Amerikaanse burgeroorlog.
Heroïne
Eind 19e eeuw ontwikkelde de Duitse geneesmiddelenfabrikant Bayer uit morfine diacetylmorfine en registreerde deze stof in 1898 onder de merknaam ‘Heroïne’. De werking van heroïne bleek nog veel sterker dan die van morfine. Om die reden werd de drug ook ‘heroïne’ genoemd, wat in het Duits heldhaftig of krachtig betekent. Inmiddels is de merknaam ‘Heroïne’ zo ingeburgerd dat het als soortnaam wordt gebruikt.
Bayer promootte heroïne aanvankelijk als een niet-verslavend alternatief voor morfine in hoestdranken. Morfine was destijds een populair medicijn en Bayer zocht een vergelijkbaar alternatief zonder de verslavende werking van morfine. Maar heroïne bleek uiteindelijk veel verslavender dan morfine. Heroïne is de synthetische versie van morfine en komt nog sneller in de hersenen aan. Heroïne wordt gebruikt als harddrugs. Dus daar waar men morfine gebruikte om van een laudanumverslaving af te komen, ging men heroïne gebruiken om weer van die morfineverslaving af te komen. Een vicieuze cirkel was het gevolg.
Codeïne
Andere afgeleiden van morfine zijn codeïne en noscapine. Codeïne bevat methylmorphine. In Nederland is codeïne alleen voor oraal gebruik geregistreerd. 100 mg codeïne is ongeveer gelijk aan 10 mg morfine oraal.
Noscapine is een bekend hoestprikkeldempend middel, dit is ook een opiumalkaloïde. Zowel codeïne als noscapine zijn alleen op recept verkrijgbaar.
Oxycodon
Een zeer sterk werkende pijnstiller is oxycodon. Dit wordt vaak gebruikt door mensen nadat ze zware pijnstilling nodig hebben gehad en dan uiteindelijk niet meer zonder kunnen. In Amerika zijn zeer veel mensen verslaafd aan oxycodon en wordt het als partydrug gebruikt. Oxycodon wordt in Amerika regelmatig voorgeschreven. Men kan dan makkelijk de overstap naar het goedkopere heroïne maken. In Amerika is in bepaalde gebieden een ware drugsplaag aan de gang.
Taxus ook wel venijnboom tegen kanker
De taxus die bij veel mensen in de tuin staat, is een sterk middel tegen kanker. De takken, bladeren en zaad van de taxus of venijnboom zijn giftig. De valse bessen niet, want anders kan de plant niet verspreid worden door vogels In de bessen kan wel zaad zitten, dit is wel giftig. De taxol in de plant wordt geneeskrachtig gebruikt. Uit 1200 kg komt maar 10 gram taxol. De verbindingen van de moleculen zijn zo complex dat het niet chemisch na te maken is. Paclitaxel is een essentieel middel tegen long-, borst- en eierstokkanker. Vanwege de grote hoeveelheden van de plant die nodig zijn, is het een duur middel. Het kost 50.000 euro per patiënt. De hele plant is dus niet geschikt voor consumptie!
Belladonna bij oogheelkundige behandelingen
Wolfskers ofwel belladonna is zeer giftig! De plant kom je in Nederland niet snel tegen. De bessen kunnen per 3 stuks al dodelijk zijn voor een kind. In de Middeleeuwen gebruikte men het om hallucinaties mee op te wekken en daarom viel het onder de heksenkruiden. Tropaanalkaloïden geven namelijk het gevoel dat je zweeft. In de Middeleeuwen was het een verdovingsmiddel bij operaties, maar je moest maar afwachten of je het overleefde. In de geschiedenis is belladonna veel gebruikt om mensen te vergiftigen omdat het vrijwel geen smaak heeft.
Veel vrouwen gebruikten het om hun ogen mee te druppelen. Het geeft een vergrote pupil en dat werd vroeger aantrekkelijk gevonden. Dat men daardoor slechter ging zien werd voor lief genomen. Het wordt door oogartsen nu nog gebruikt bij oogheelkundige behandelingen, vaak in druppelvorm. Er zit dan een sterk verdunde oplossing van de belladonna in.
Wilde yam bij hormonale problemen
Wilde yamwortel is de aardappel van de tropen. Wist je dat wilde yam aan de basis heeft gestaan van de eerste pil? De stof diosgenine die hieruit gehaald werd, is gebruikt om synthetische hormonen van te maken. Zo werd er progesteron uit ontwikkeld dat werd gebruikt in vroege gecombineerde orale anticonceptiepillen in de jaren 60. Deze uitvinding heeft uiteindelijk tot de seksuele revolutie geleid, omdat men nu seks kon hebben zonder zwanger te raken.
Ginkgo biloba tegen dementie en Alzheimer
De Japanse tempelboom ginkgo biloba is al meer dan 200 miljoen jaar oud. In Duitsland en Frankrijk is het een geregistreerd geneesmiddel en wordt het veel gebruikt door artsen voor de behandeling van dementie vanwege het effect op de doorbloeding van de hersenen.
Maagdenpalm tegen kanker
Roze maagdenpalm heeft een licht hallucinerend effect, is toxisch, ofwel giftig, en geeft een verlaging van witte bloedcellen bij leukemie. De inhoudsstof vincristine wordt ingezet bij beenmergkanker.
De uit Madagascar afkomstige geneeskrachtige plant Catharanthus roseus maakt vinblastine en vincristine aan. Die stoffen remmen de groei van kankercellen, terwijl gewone lichaamscellen er geen noemenswaardige last van hebben. Jammer alleen dat de maagdenpalm slechts lage concentraties van deze stoffen bevat en dat ze erg lastig synthetisch na te maken zijn vanwege hun complexe moleculaire structuur.
Wonderboom tegen obstipatie
Wonderolie van de wonderboom wordt vooral gebruikt als laxeermiddel. Bij het maken van de olie wordt eerst de zaadhuid verwijderd. Deze zaadhuid is giftig: het gif ricine (dit is wonderlijk genoeg een eiwit) wordt uit de zaadhuid van wonderbonen gewonnen. Op 5 à 6 zaden kauwen is dodelijk voor een kind.
Men vermoedt dat een Bulgaarse journalist, Georgi Markov, in opdracht van de Bulgaarse geheime dienst in 1978 in Londen is vermoord door hem met een paraplupunt te prikken waarbij een minuscuul stalen kogeltje in het spierweefsel werd gebracht. Het kogeltje was doorboord en bood plaats aan ca 0,3 mg vergif. Markov overleed een paar dagen later. Op grond van de symptomen en de minimale hoeveelheid gif die kon zijn gebruikt, neemt men aan dat dit ricine moet zijn geweest.
Tot slot
Er zijn nog veel meer voorbeelden te noemen waar de farmaceutische industrie kruiden heeft gebruikt om medicijnen van te maken. Men doet nog steeds onderzoek naar medicinale stoffen in planten en naar stoffen die als inspiratiebron kunnen dienen.
Nieuwe medicijnen nog steeds uit kruiden?
75-90% van de huidige wereldbevolking is nog steeds afhankelijk van natuurlijke middelen. Alleen in het Westen hebben we zo’n ruime toegang tot moderne medicatie die ons wordt voorgeschreven door artsen en (meestal) wordt vergoed door onze zorgverzekering. Op dit moment is zeker 25% van alle medicijnen uit kruiden. Er zijn 300.000 plantensoorten bekend, en minder dan 5% van de 160.000 planten die groeien in tropische gebieden is getest op medicinale toepassing. Er ligt dus nog een schat aan natuurlijke geneesmiddelen te wachten om ontdekt te worden.
Bedreiging van het woud
Veel van deze planten worden bedreigd. Door monocultuur, verstedelijking en industrialisatie verdwijnen in rap tempo allerlei plantensoorten. Er worden enorme stukken Amazone-oerwoud gekapt om soja te verbouwen voor dieren in de vleesindustrie. En in Indonesië wordt enorm veel oerwoud opgeofferd aan palmolieproductie voor de voedingsmiddelenindustrie. Hiermee verspelen we de kans op het vinden van nieuwe remedies. Op dit moment staat 1 op 5 planten op uitsterven.
Met dank aan: Edwin van den Worm van de Chemical Biology & Drug Discovery
Utrecht Institute for Pharmaceutical Sciences.
Gebruikte sites
Wikipedia
Jellinek
Interessante artikelen
Wageningen University & Research: Ontwikkelen van planten die betere medicijnen maken
The conversation: Biopiracy: when indigenous knowledge is patented for profit
Nuttige boektips
Mark Plotkin: De natuur geneest
Mark Plotkin: In de leer bij de sjamanen
