Familie
De berk hoort tot de berkenfamilie (Betulaceae). Deze familie van bladverliezende struiken en bomen wordt gekenmerkt door de aanwezigheid van katjes, die zowel bij de vrouwelijke als bij de mannelijke bloeiwijze ontstaan.
De berkenfamilie kent tientallen soorten en is daarmee een kleine plantenfamilie. Geen van deze soorten wordt echt oud; 100 jaar is wel zo’n beetje het maximum (boomsoorten uit sommige andere families kunnen honderden jaren oud worden, sommige soorten zelfs 1000 jaar of meer).
Relaties met andere organismen
Planten die zich snel vestigen, groeien doorgaans snel en hebben veel licht nodig. Zulke planten worden pioniers genoemd. Vaak groeien ze snel en breiden ze zich snel uit, maar bij concurrentie met andere soorten, die vaak meer schaduw accepteren, leggen ze snel het loodje.
Berken zijn onder de bomen klassieke pioniers. Ze vestigen zich snel, groeien snel en hebben veel licht nodig. Zodra meer schaduwresistente soorten hun intrede doen, zoals esdoorns of beuken, kunnen er geen nieuwe berken meer groeien omdat ze te weinig licht krijgen.
Berken bevatten betuline in de stam die de boom beschermt tegen vraat van knaagdieren en insecten. Eenmaal dood houdt deze bescherming op en verteert de berk snel.
Net als veel andere boomsoorten vormen ook berken een symbiotische relatie met bepaalde soorten (mycorrhiza) schimmels. Zo’n symbiotische relatie is een samenwerking tussen verschillende soorten waarbij voedingsstoffen worden uitgewisseld. Beide soorten hebben hier profijt van.
De vliegenzwam is zo’n mycorrhiza schimmel die met name bij berken te vinden is en hier een symbiotische relatie mee heeft.
Schors
Berken (de Nederlandse soorten tenminste) hebben een (min of meer) witte, afbladderende schors, wat ze heel herkenbaar maakt.
Bladeren
De bladeren van de berk zijn ruitvormig en hebben een gezaagde (de naam zegt het al, gekarteld als bij een handzaag) bladrand. De boom wordt doorgaans ca. 20 meter hoog, zij het dat de ruwe berk soms tot 30 meter hoog wordt. Het blad van de boom valt in de herfst en winter af.
De bloemperiode is normaal gesproken in april en mei. Zowel de vrouwelijke als de mannelijke bloemen zijn katjes. Dit kan je zien als een staafje met allemaal bloemen hierin. Deze bloei vindt jaarlijks plaats. De pollen van berk zijn zeer allergeen, waardoor veel mensen met hooikoorts hier last van hebben.
Snoei
Berken kunnen het beste in het najaar worden gesnoeid. Als dit in het voorjaar gebeurt gaat de boom “bloeden”. De sapstroom is dan uitbundig, waarmee de boom wordt verzwakt als er in gesnoeid wordt.
Houdt er bij de snoei rekening mee dat de boom niet gemakkelijk uitloopt na snoei. De Berk is niet geschikt als haag of knotboom.
Windgevoeligheid
Berken zijn elastisch en hebben een smalle stam wat ze redelijk beschermt tegen wind. Voor omliggende bomen is deze elasticiteit minder prettig, want de takken zwiepen bij forse wind regelmatig tegen de stammen van andere bomen, die daarmee beschadigd raken. Het wortelstelsel is oppervlakkig. Als de grond erg nat is, waait de berk ondanks de elasticiteit toch snel om.
Verschillen
De makkelijkst herkenbare verschillen tussen deze twee boomsoorten zitten in de bast, de bladeren en de stand van de takken.
Bij oudere bomen geldt dat bij ruwe berk de onderkant van de stam bruin en ruw is, bij de zachte berk blijft het hier wit.
De zachte berk heeft haren aan de onderzijde van de bladeren. Dit geldt niet voor de ruwe berk.
Daarnaast geldt dat de takken van de ruwe berk wat naar beneden hangen, waar bij de zachte berk de takken licht omhoog gaan.
Toepassingen voor de gezondheid
Berkenblad is een typische voorjaarsreiniger in de fytotherapie. Hij wordt vaak ingezet tijdens reinigingskuren om de nieren te helpen met afvalstoffen afdrijving. Maar niet alleen het blad werd gebruikt, tevens ook de bast en het sap van de berk. Hij stond bekend als ondersteuning bij reumatische klachten en voor bloedzuivering. Het zogenaamde berkenwater wordt in de lente van de boom afgetapt.
De boom is rijk aan flavonoiden, quercetine, rutine en flavonolen als catechine.
De eigenschappen zijn:
- Urinedrijvend zonder de nieren te prikkelen
- Verhoogde doorspoeling van de urinewegen
- Helpt bij kleine niersteentjes en verwijdert kleine niersteentjes en gruis.
- Verhoogt de afdrijving van urinezuur.
- Het kan ook uitwendig worden toegepast als haarwater bij roos en haaruitval
- Bij zweetvoeten kan men een voetenbad nemen met berkenschors.
Indicaties zijn:
- Oedemen
- Preventie van nier- en blaasstenen
- Preventie van blaasontstekingen
- Jicht
- Artrose en artritis
- Voorjaarskuren
Let altijd op bij kruiden dat het interacties kan hebben met medicatie, ziekte en zwangerschap en borstvoeding; raadpleeg daarvoor altijd een deskundige.
